Bir çok ülkede uzun zamandan beri klonal anaçların fidan üretiminde kullanılmalarına karşılık, ülkemizde tohum anaçları kullanılmaktadır. Elmada klonal anaç olarak M9 ve MM106 kullanılmalı, armutta uyuşur çeşitler için ılıman bölgelerde Quince A, PQ, BA 29 ve OHxF anaçlarına önem verilmelidir. Kiraz ve vişne için Gissela 5, Tabel/Edabriz, SL 64 MaxMa 14 gibi anaçlar kullanılmalı; şeftali, badem, kayısı ve erik için ise değişik toprak tiplerine uygun, hastalık ve zararlılara dayanıklı, kolay çoğaltılabilen, erken yaşta ve bol meyve verme temayülü plan GF 677, GF 556, Pixy, Marianna GF8-1, Marianna GF 31, Damas GF 1869 ve Saint Julien A gibi anaçlar kullanılmalıdır.

Apple, Cherry, Peach, Nursery trees, Rootstock

Meyve ağaçları vegetatif ve generatif yöntemlerle çoğaltılmaktadır. Generatif çoğaltmanın materyali tohumdur. Ancak tohumdan elde edilen bitkiler genellikle istenilen özellikleri taşımamakta ve ana bitkiye tam benzememektedir (1,2,3). Oysa meyve ağaçlarını çoğaltmada amaç üstün nitelikleri taşıyan bitkilerin elde edilmesidir. Bu da generatif çoğaltma yöntemiyle istenildiği ölçüde sağlanamamaktadır (4). Arzu edilen nitelikleri taşıyan bitkilerin elde edilmesinde kullanılan en yaygın çoğaltma yöntemi aşıyla çoğaltmadır. Aşıyla çoğaltma genetik olarak farklı en az iki parçanın anaç ve çeşidin, ara anaç gerekli olduğu zaman üçüncü bir parçanın birleştirilmesidir.

Bahçe sistemlerinin en önemli parçalarından biri anaçtır. Anaçta aranan özellikler;

• Çeşidin (kalemin) büyüklüğünü kontrol etmeli,
• Çeşidin erken yaşlarda meyve vermesi ve verimliliğin üzerine etkisi olmalı,
• Toprak ve iklim şartlarına adapte olmalı,
• Düşük sıcaklıklara toleranslı olmalı,
• Anaç- kalem uyuşması iyi olmalı,
• Hastalık ve zararlılara dayanıklı olmalı,
• Toprağa iyi tutunabilmeli,
• Uzun ömürlü olmalı,
• Kolay çoğaltılabilmeli,

şeklinde belirlenmektedir(5,6).

Tohum anaçlarıyla yukarıdaki sayılanları gerçekleştirmek mümkün değildir. Bu amaçları gerçekleştirmek amacıyla bir çok ülkede ıslah çalışmaları devam etmektedir. Ülkemizde kamu ve özel sektör tarafından üretilen toplam meyve fidanı 32.634.924 (7) olup, yaprağını döken meyve türlerinde fidan üretiminin hemen hemen tamamı tohumla üretilen çöğür anacı üzerine yapılmaktadır (8,9). Klonal anaç kullanılarak meyve fidan üretimi oldukça az olup % 1 seviyesindedir. Kamu sektörü tarafından üretilen klonal anaçlarla meyve fidan üretimi 70.000 adettir. Dünyada bodur anaç kullanılarak fidan üretimi 1994 yılından itibaren hızla artmaktadır. Ülkemizde son birkaç yıldan beri özel sektör tarafından muhtelif türlere ait klon anaç damızlıkları kurulmaya başlamıştır. Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Çukurova Ziraat fakültesi, diğer araştırma enstitüleri ve üniversiteler tarafından klon anaçları üzerinde çalışmalar yapılsa da bu konuda daha çok çalışmaya ihtiyaç vardır.

Granny Smith elma çeşidinin farklı anaçlar üzerindeki verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi çalışmalarında klon anaçlarının çöğür anacına göre daha iyi olduğunu belirlemişlerdir (10).

Elma sık dikimi üzerine yapılan bir çalışmada, çöğür anacı üzerine aşılı Starking Delicious çeşidine göre M9 üzerine aşılı Starking Delicious ilk 8 yıl itibarı ile yaklaşık 11,5 misli, Golden Delicious ise 3,5 misli daha ekonomik olduğu belirtilmektedir (11).

Bazı elma anaç-çeşit kombinasyonlarının Erzincan şartlarında adaptasyonu üzerine yapılan bir çalışmada klon anaçları üzerine aşılı çeşitlerin çöğür anaçları üzerine aşılı çeşitlerden daha verimli olduğunu tespit edilmiştir (12).

Farklı 4 kiraz çeşidini 27 klon anacına aşılayarak yapılmış olan diğer bir çalışmada anaçların ürünlenme performansının pozitif olduğunu, ilk iki ürünlenme yılında ağaç başına 10-15 kg ürün aldıklarını bildirilmiştir (13).

Kuvvetli ve bodur anaçlar üzerine aşılanan 5 kiraz çeşidinin ürünlenme ve büyüme devresinde kümülatif verim ve verimlilik indeksine göre PHL-A kiraz klon anacına aşılı çeşitlerin, Mazzart tohum anacı ve Mazzart F12/1' den 3 kat daha iyi olduğu saptanmıştır (14).

Kiraz klon anaçlarıyla yapılan bir çalışmada en iyi anacın Gissela 5 (148/2) olduğunu bildirilmektedir (15).

Ç.Ü. Pozantı Tarımsal Araştırma Merkezinde yürütülen bir çalışmada elma klon anaçlarının çöğür anacından daha iyi sonuçlar verdiğini, klon elma anaçları içinde de en iyisinin MM106 olduğunu bildirilmektedir (16).

A.B.D.' de yapılan bir çok araştırmada elma klon anaçlarının tohum anacına göre verimlilik ve erkencilik açısından daha iyi olduğu bildirilmektedir (5).

Orta ve sık dikim bahçe tesisleri için elma anaçlarının performansları üzerine yapılan bir çalışmada en yüksek verimin en sık dikimde elde edildiği, en yüksek ürünün M9 anacı üzerine aşılı Hi Early elma çeşidinde elde edildiği, ayrıca her bir anacın veriminin benzer olduğu, (6139-8283 kg/ha) fakat M9 anacı üzerindeki ağaçların diğerlerinden 2-3 yıl önce ürün vermeye başladığı tespit edilmiştir (17).

Anaç, üzerine aşılanan çeşidin büyüklüğü ve verimine büyük etkisi vardır (5). Şimdiye kadar çok bodurdan kuvvetliya kadar değişen farklı büyüklükte ağaç meydana getiren bir çok klon anacı yetiştirilmiştir (8). Mevcut klon anaçları içinde her yönüyle mükemmel bir anaç yoktur. Ancak birkaç yönüyle diğerlerinden üstün, amaca uygun anaçlar vardır.

Elma Klon Anaçları

Dünyada kullanılan bir çok klon anacı Çizelge 1' de gösterilmiştir (5,8). Burada bütün anaçlardan bahsetmek yerine dünyada ticari değeri en yüksek olan bazı anaçların başlıca özelliklerinin verilmesi tercih edilmiştir.

M 27 : East Malling ıslah programından 1971 yılında (M13xM9) melezlemesiyle elde edilmiş çok bodur bir anaçtır. Virüsten ari olan M9 Emla' ını üzerindeki ağaçların boyunun yarısından daha az bir boy yapmaktadır. Üzerine aşılı olan çeşitlere çok erken meyve verdirmektedir. Ürün etkisi (kg/cm² verim) M9' dan daha azdır. M27 ağaçları destek istemektedir. Kök sürgünü ve Bur knot üretmemektedir. Ateş yanıklığına (Erwinia amylovora) hassastır. Fakat M9 ve M26' dan daha dayanıklıdır. Pamuklu bite hassastır. Soğuğa dayanımı M9 gibidir. ABD' de ara anaç olarak kullanılmaktadır. Avrupa' da kuvvetli topraklarda Jonagold gibi kuvvetli çeşitlerle selender spindle sistemi kullanılarak çok sık dikilebilmektedirler. (5,8,18). Stoolbedle kolay çoğaltılmaktadır.

Çizelge 1. Dünyada ticari önemi olan bazı klon anaçları ve bunların

P.16 : Büyüklüğü, M27 ve M9 EMLA arasında ağaç üreten çok bodur bir Polanya anacıdır. M9xCommon Antonovka melezidir. Çok erken meyve verdiği ve ürün etkisinin çok yüksek olduğu bilinmektedir. Coller Rot'a dayanıklı, fakat ateş yanıklığı ve pamuklu bite hassastır. Stoolbedle çoğaltımı M9 gibi oldukça zordur. Soğuğa dayanımı M9 gibidir. Fakat P22 ve Bud 9 ve M26' dan daha azdır. Destek sistemine ihtiyaç vardır. Burknot yoktur. Fakat kök sürgünü üretmeye meyillidir (5).

M.9 : Fransa' da 1879' da tesadüf çöğürü olrak bulunmuş bodur bir anaçtır. Daha sonra virüsten arındırılarak M9 EMLA bulunmuştur. M9 EMLA M26 elma klonundan % 35 daha küçük ağaçlar üretmektedir. M9 anacı üzerindeki çeşitler M9 EMLA' dan % 30 daha küçüktür. M9' bir çok alt klonları ortaya çıkmıştır.

French Pajam 2 (Cepiland) kısmen kuvvetli, Pajam 1 (Lancep) ve Dutch NAKB T 337 orta ve Feleuren 56 daha az kuvvetlidir.

M9 çok erken ürün verdirmektedir ve yüksek ürün etkisine sahiptir. Stoolbedde çoğaltmak zor olsa da iyi köklendirme ortamında köklenme oranı yüksektir. Odun çelikleriyle iyi köklenmemektedir. Dünyada en çok kullanılan bodur anaçtır. Ateş yanıklığına ve pamuklu bite hassas olup, kök çürüklüğüne dayanıklıdır. Ancak kökler düşük kış sıcaklıklarına hassastır (5,8).

M.26 : East Malling'te M9xM16 melezlemesinden 1959' da elde edilmiştir. M7'den % 25 daha küçük, fakat M9 EMLA'dan % 50 daha büyük ağaç meydana getirmektedir. Bazı şartlarda toprağa tutunması iyidir. Fakat destek ister. Erken meyve verdirir. Ancak erkenciliği M9'dan daha azdır. Kök sürgünü yoktur. Fakat toprak yüzeyi ile aşı noktası arasında burknot vardır. M26 collar rot'a orta derecede hassastır. Ateş yanıklığına çok hassas ve pamuklu bite de hassastır. Soğuğa dayanımı M9'dan daha iyidir. Stoolbedle çoğaltımı M9'dan daha iyidir. Sık dikime M9 daha uygun olduğu için Avrupa ve ABD' de M26'nın kullanımı sınırlı kalmıştır.

MM.106 : Orta kuvvette gelişen klonal elma anacıdır. Tohum anacının yaklaşık % 50 büyüklüğünde ağaç yapmaktadır. Destek istemez. Bu anacın üzerine spur gelişen çeşitler aşılandığında daha bodur ağaçlar meydana getirir.

Pamuklu bite ve ateş yanıklığına dayanıklı, kök çürüklüğüne hassastır. Bu yüzden aşırı sulamadan kaçınılmalı ve iyi drene edilmiş bahçelere dikilmelidir. Odun çelikleri ve yeşil çeliklerle çoğaltılması gayet iyidir. Stoolbed sistemi ile de iyi çoğaltılmaktadır.

MM.111 : Yarı kuvvetli gelişen ağaç oluşturmaktadır. Tohum anacı üzerine aşılı olanların yaklaşık % 65-80'i kadar büyüklükte ağaç yapmaktadır.

MM.111 değişik toprak şartlarına iyi adepte olabilen, sağlıklı toprağa iyi tutunabilen ve destek gerektirmeyen ağaçlar meydana getirmektedir. Diğer bodurlaştırıcı anaçlara göre kuraklığa daha dayanıklıdırlar.

Armut ve Ayva Klon Anaçları :

Armut üretimi ve anaç kullanımı ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Genellikle tohum anaçları kullanılmaktadır. İngiltere'de East Malling' te 1930 yılında Anger, Quince A (QA)'nın geliştirilmesi, daha sonra Fransa ve İtalya' da Provence Quince (PQ)'in seleksiyonu, orta sık dikimli meyve bahçelerinin kurulmasını sağlamıştır. Çeşitlerin bir çoğunun bu anaçlarla zayıf uyuşma göstermesi nedeniyle B. Hardy ve Old Home (OH) ara anaç olarak kullanılmalıdır.

QA, PQBA 29, PQLepage C, QC gibi anaçlar soğuğa dayanıklı değildir. Aynı zamanda ateş yanıklığına hassas ve kireçli topraklarda kloroz göstermektedir. Fakat bu anaçlar uygun durumlarda erkencilik ve verimlilik sağlamaktadır (18).

Güney Afrika'da armut için BP-1 (Bodur) ve standart BP-3 anaçları geliştirilmiştir. Buna karşılık BP-3' ün çoğaltılması zordur. ABD' de ise Old Home ve Formingdale (OHxF) çeşitlerinin melezlerinden OhxF51 bodur, OhxF217, 87, 333, 69 yarı bodur klonal anaçlarıdır (8).

(OhxF) ve Quince A anaçları odun çelikleriyle kolay köklenebilmektedir.

GF 556 ve GF 677 : kuvvetli büyümektedir. Alkalin topraklarda kloroza dayanıklıdır. Kolay çoğaltılabilir. Islak ve kurak topraklara bir miktar dayanımı vardır. Yeniden bitki dikilmek istenen yerler için uygundur.

Nemequard : Tohumla çoğaltılan interspesifik bir hibrit olan nemequard nematoda dayanıklıdır. Ancak soğuğa ve bakteriyal kansere meyillidir.

Damas GF 1869 : Bazı nektarinlerle uyuşmamaktadır. Yağışlı bölge toprakları için uygundur. Demir eksikliğinden kaynaklanan kloroza çok dayanıklıdır. Bakteriyal kansere dayanıklıdır. Orta büyüklükte ağaç yaparlar. Odun ve yeşil çeliklerle kolay köklenebilmektedir.

Saint Julien GF 655-2 : Yarı bodur anaç özelliğindedir. Kök sürgünleri yapmaktadır. Demir klorozuna karşı orta derecede dayanıklıdır. Yağışlı topraklara orta derecede toleranslıdır. Üzerine aşılanan çeşitlerde meyve kalitesi iyidir.

Kiraz ve Vişne Anaçları :

Son yıllarda kiraz ve vişnede klon anaçları geliştirilmiş olup, ıslah çalışmaları halen devam etmektedir. Önemli olan anaçlar Çizelge 2' de verilmiştir.

Gissela 5 : Yarı bodur bir anaçtır. Killi, ağır, anaerobik topraklar için uygun değildir. Phytophytoraya karşı bir miktar dayanım gösterebilir. PNRSV ve PDV' ye karşı aşırı hassastır.

Gissela 1 : Islak topraklara ve oksijensiz şartlara nispeten dayanıklıdır. Phytophytoraya nispeten dayanıklılık göstermektedir. PNSRV ve PDV' ye aşırı hassastır. Gecikmiş uyuşmazlık gösterebilir. Sulanmayan şartlarda aşırı zayıflık göstermektedir.

GM 79 (Camil) : kiraz çeşitleriyle uyuşması iyidir. Ürün erkenciliği ve verimliliği çok iyidir. Daha az budama ihtiyacı göstermektedir. Destek istemezler. Kış soğuklarına karşı iyi tolerans gösterir. Islak topraklara hassastır. Phytohytoradan zarar görür ve ölür.

GM 61-1 (Damil) : Erkenciliği iyidir. Dikimin ilk yıllarında destek isterler. pH'sı yüksek topraklara orta derecede toleranslıdır. Kış soğuklarına karşı iyi bir dayanım gösterir. Phytophytoraya orta derecede dayanıklıdır.

Tabel / Edabriz : Kiraz ve vişnelerle uyuşması iyidir. Erkenci ve bol verimlidir. Toprağa iyi tutunur. Kireçli topraklardan hoşlanır.

Maxma 14 : kiraz ve vişne ağaçlarının kuvvetini azaltır. Erken verime yatar ve ürün verimliliği iyidir. Vişnelerde meyve iriliği zayıf olmaktadır. Gecikmiş uyuşmazlık gösterebilirler. Killi topraklara iyi bir dayanım gösterirler. Phytophytoraya ve bakteriyal kansere dayanıklıdır.

1. Yılmaz, M, 1970. Meyve Ağaçlarının Tohumla Çoğaltılması ve bununla

                     ilgili sorunlar T.B.Z.İ. Gn. Md. Yayın Dairesi 149. 25s. Adana.

2. Ülkümen, L. 1973. Bağ Bahçe Ziraatı. A.Ü.Z.F. Yayın No: 128 415 s.

                    Erzurum

3. Kaşka, N; M. Yılmaz, 1974. Bahçe Bitkileri Yetiştirme Tekniği. (Hartman

                    ve Kester' den Çeviri). Ç.Ü.Z.F. Yayın No:79.610 s. Adana.

4. Şen, S.M., 1987. Washington ve Monreo Şeftali Çeliklerinin Sert Odun

Çelikleriyle Çoğaltılması. 19 Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi. 2(1), 87-103

5. Barrit, H.B., 1992. Intesive Orchard Management. Good Fruit Grower,

                     Yakima, Washington, USA

6. Webster, A.D. and N.E.Looney, 1996. Cherries. CAB International.

                    Wallingford oxon OX10 8 DE UK.

7. Anonymus, 1997. Tarımsal Yapı ve Üretim. Başbakanlık DİE Yayınları,

                     Ankara

8. Büyükyılmaz, M. ve F. Öz, 1994. Yaprağını Döken Meyve Türlerinde

9. Çelik, M. ve M. Sakin, 1987. Ülkemizde Meyve Fidanı Üretiminin Bugünkü

Durumu. Türkiya 1. Fidancılık Sempozyumu Bildiri Özetleri. TOAG, Tübitak Yayınları, No: 640. 17 s.

10. Burak, M.; M.Büyükyılmaz; F.Öz, 1997. Granny Smith Elma Çeşidinin

Farklı Anaçlar Üzerindeki Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi. Yumuşak Çekirdekliler Sempozyumu. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yalova. 61-69 s.

11. Öz, F.; M. Burak; M. Büyükyılmaz; S. Özçelik; M.E. Ergun, 1993. Elma

                    Sık Dikim Denemesi. Sonuç Raporu. Yalova.

12. Pamir, M. ve M.H. Öz, 1997. Bazı Elma Anaç-Çeşit Kombinasyonlarının

13. Sansavini, S. and S. Lugli, 1997. Performance Of V-Shaped Cherry Trees

With New Dwarf Rootstocks. Third Intenational Cherry Symposium. July 23-29- Ullensvang, Norvay- Aarslev, Denmark Programme And Abstracts 47 p.

14. Grzyb, Z.S.; M. Sitarek; B. Omiecinska, 1997. Growth And Bearing Of

Five Sweet Cherry Cultivarsgrafted On Dwarfingand Vigorous Roostocks. Third Intenational Cherry Symposium. July 23-29- Ullensvang, Norvay- Aarslev, Denmark Programme And Abstracts 46 p.

15. Stehr, R., 1997. First Results With Dwarfing Rootstocks İn Nortern

16. Kaşka, N. ve A. Küden, 1992. Bazı Klonal Ve Çöğür Anaçlara Aşılı

17. Castro, H.R. and R.O. Rodriguez, 1992. Study Of The Performance Of

18. Rom, R.C. and R. F. Carlson, 1986. Rootstocks for fruit crops. A Wiley-

                    İnterscience publication. New York, USA.