Bu çalışma 1993-1997 yılları arasında M9 anacı üzerine aşılı Golden Delicious, Starking Delicious, Idared ve İmparatore çeşitleri Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü arazisinde dekara 207 fidan dikilerek ; yine M9 anacı üzerine aşılı Golden Delicious ve Starking Delicious çeşitleri ile yetiştirici bahçesinde dekara 308 fidan 3 sıralı yatak sistemine göre dikilerek yürütülmüştür.

Between 1993-1997 this study was conducted at Eğirdir Horticultural Research Institute. Golden Delicious, Starking Delicious, Idared and Imparatoria apple varieties on M9 which planted 207 trees/da in a three-row bed. Between 1994-1997 Golden Delicious and Starking Delicious were planted and conducted in a grower orchard also in a three-row bed 308 trees/da.

Türkiye'de elma yetiştiriciliği hemen hemen her bölgede yapılmaktadır. Üretim miktarı 1996 yılı verilerine göre 2.200.000 ton, meyve veren ağaç sayısı 32.135.000, meyve vermeyen ağaç sayısı ise 6.085.000 dir (1).

Türkiye'de 1970 li yıllara kadar elma yetiştiriciliği yabani elma tohumlarından elde edilen anaçlara kuvvetli gelişen çeşitlerin aşılanması ile yapılmaktaydı. Bu şekilde elde edilen ağaçlar kuvvetli gelişmekte, 5,5-6 m'ye kadar boylanmakta ve verime yatmaları 6-7 yıl almaktaydı. Tam verime ise 12-15 yaştan itibaren geçmekteydi. Dikim mesafeleri oldukça seyrek olup, budama, hasat, ilaçlama ve seyreltme gibi kültürel işlemler zor ve pahalı olmaktaydı. 1970'li yıllarda standart gelişen çeşitlerin yerini "spur" olarak adlandırılan ve yarı bodur gelişen çeşitler almaya başlamıştır. Bu sayede 3 yıldan itibaren verim almak mümkün hale gelmiştir. Ağaçlarda % 30'a varan bir bodurlaşma sağlanmıştır (2,3,4).

Modern meyvecilik; dikimin ilk yıllarında meyve veren, sık dikilebilen, küçük boy yapabilen M27, M9, M26, M7, M106 gibi anaçların kullanılmasıyla, dikimin ilk yıllarından itibaren artan bir şekilde, kaliteli ve bol meyve veren, budama, hasat, ilaçlama, seyreltme gibi kültürel işlemlerin yerden kolayca yapılabilmesine imkan vermekte, dolayısıyla maliyetlerin düşmesine neden olmaktadır. Ayrıca değişen koşullara ve pazar isteklerine daha kolay uyum sağlamaya imkan hazırlamaktadır (4,5,6).

Çok bodur gelişen elma anaçlarından M9 dünyada en çok kullanılan ve ticari olarak önemi olan bir anaçtır. M9 anacı tohum anacının % 25-35'i kadar boy yapabilen, sık dikim imkanı sağlayan, erkenci bir anaç olup, stoolbedle kolay çoğalabilmekte ancak odun çelikleriyle zor köklenmektedir. Toprağa tutunması iyi olmadığı için mutlaka herek veya telli sistemlerle bahçe tesis edilmelidir. Phytophtora'ya dayanıklı, ateş yanıklığı (Erwinia amlyvora) ve pamuklu bite (Eriosoma lanigerum) hassastır. Ayrıca kökleri düşük kış sıcaklıklarına hassastır. (5,7,8,9,10,11).

East Malling Araştırma İstasyonunda M9, M26, M2, M7, MM106 ve MM111 üzerine aşılı Cox Orange Pipin, Branleys Seedling ve Fortune çeşitleriyle bir çok yerde yapılan 15 yıllık bir çalışma sonunda M9 ve MM106 anaçları çok üstün bulunmuş ve M9 anacıyla yoğun bahçelerin kurulması tavsiye edilmiştir (12).

A.B.D'de M9 üzerine aşılı Starking Delicious ve Golden Delicious çeşitleriyle yapılan bir sık dikim denemesinde 3 ayrı dikim aralığı (1.22, 1.83, 2.44) 8 yıl süreyle denenmiş ve dikim aralığı sıklaştıkça yıllık ortalama verim ve ekonomik etkinin arttığı saptanmıştır (13). Yine A.B.D' de M9, M2, M7, M4, M5, M26, MM111, MM106 ve çöğür anaçları üzerine aşılı Starking Delicious, Golden Delicious, Jonathan ve Rome Beauty çeşitleriyle yapılan ve 15 yıl süren bir çalışmada bodurlaştırıcı anaçlar çöğüre göre verim açısından daha başarılı bulunmuştur (14).

Batı Avrupa ülkelerinde elma bahçelerinin çoğu M9 anacı üzerine aşılı çeşitlerle kurulmuştur. Araştırma çalışmaları da bu anaç üzerine yapılmıştır. Bu çalışmalarda, birim alana düşen verimin dikim aralıklarının azalmasına bağlı olarak arttığı, ağaçların dikimin ilk yıllarında verime yattığı 4-5 yaşında ekonomik açıdan tam verime geçtiği ve 1 kg meyve maliyetinin daha az olduğu belirlenmiştir (15,16,17).

Türkiye' de 1983-1993 yılları arasında Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ' nde yapılan bir çalışmada M9 ve Çöğür anaçları üzerine aşılı Golden Delicious ve Starking Delicious çeşitleriyle 1.5x3.5, 2x3.5, 2.5x3.5 m dikim aralıkları ile kurulan bahçede M9 üzerine aşılı Starking Delicious çeşidinde 30403kg/da 30555.9 kg/da ve 20702.2 kg/da ürün elde edilmiş; Golden Delicious çeşidinde, sırasıyla 20369.8 kg/da, 20047.5kg/da, 15582 kg/da verim alınmıştır.ayrıca dekara dikilen ağaç sayısı dikim aralıklarına göre sırasıyla 190, 143, 114 olarak belirtilmiştir (6).

Granny Smith elma çeşidinin farklı anaçlar üzerindeki verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesine ait bir araştırmada M9 anacı üzerine üzerine aşılı Granny Smith elma çeşidi kombinasyonunun en iyi olduğunu, bunu sırasıyla MM106 ve MM111 anaçları üzerinde Granny Smıth elma çeşidi izlemiştir (18).

Bazı elma anaç-çeşit kombinasyonlarının Erzincan şartlarında adaptasyonu üzerine yapılan bir araştırmada M9 anacının Erzincan şartlarına adapte olmadığı, MM106 anacı üzerine tüm çeşitlerin daha verimli olduğu saptanmıştır (19).

Bazı klon ve tohum anaçlara aşılı önemli 3 elma çeşidinin meyve verim ve kalitesi üzerine yapılan bir araştırmada her 3 çeşitte de uygun anacın MM106 anacı olduğunu tespit edilmiştir (20).

Bodur anaçlar (M9, P22) ve yarı bodur anaçlar (M26, P60, M7 ve MM106) üzerine Gloster, Idared, Elstar veya Szampion çeşitlerini değişik mesafelerde (830-5700 ağaç/ha) 1989-1991 yıllarında dikilerek yapılan bir araştırmada, dikimin ikinci yılından itibaren ürün alınmıştır. Dallı fidanlar dalsız fidanlardan daha fazla ürün vermiştir. Dikimin ilk 4 yılında dikim sıklığının artışı ile hektara ürün artmış, 5. Yıldan itibaren dikim sıklığının artışı ile ürün azalmış, daha küçük meyve oluşmuş, zayıf renklenme ve peryodisite temayülü ortaya çıkmıştır (21).

Bodur anaçlar üzerine aşılı 2 elma çeşidi, 4 terbiye sisteminde denenmiş ve en kuvvetli anacın P1, en etkili anacın M9 olduğunu saptanmıştır. Ayrıca Vertical axis ve Y-trellis terbiye sisteminin Selender Spidle veya Central Leader sisteminden daha büyük ürün etkisine sahip olduğu tespit edilmiştir (22).

Farklı 23 elma anacı üzerine aşılı Smoothee, Golden Delicious, Granny Smith ve Redchief Delicious çeşitleriyle yapılan bir çalışmada tavsiye edilen anaç olarak M9, P22, V3, P2, V1, B9, O3, MAC39, V7 ve V2' yi tespit edilmiştir (5).

Bodur anaçlardan M9 ve M27, yarı bodur anaçlardan MM 111, Merton 793, Northern Spy ve tohum anacı üzerine iki elma çeşidi değişik mesafelerde dikilmiş, M9 üzerine en yüksek ürünü en sık dikimde elde edilmiştir. Yapılan başka bir denemede anaçlar benzer sonuçları vermiş, fakat M9 anacı üzerindeki çeşitlerin daha erken ürün vermeye başladığını tespit edilmiştir (23).

Bu çalışma ile M9 anacı üzerine aşılı çeşitlerin 3 sıralı yatak sisteminde farklı iki bahçede iki dikim sıklığında verim gelişme ilişkileri incelenmiştir.

Bu araştırma Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ve yetiştirici bahçesinde yürütülmüştür. Yapılan çalışmada, 1993 yılında Enstitü Bahçesinde M9 anacı üzerine aşılı Golden Delicious, Starking Delicious, Idared ve İmparatore çeşitleri; yetiştirici bahçesinde ise 1994 yılında M9 anacı üzerine aşılı Starking Delicious ve Golden Delicious çeşitleri dikilmiştir.

Deneme Enstitü bahçesinde 2m X 2m X 2m sıra üzeri ve sıra arası mesafe de 3 sıralı yatak sisteminde yataklar arasında 4 m mesafe olacak şekilde dekara 207 ağaç dikilmiştir. Yetiştirici bahçesinde ise 2m X 2m karenin ortasında bir bitki olacak şekilde 3 sıralı yatak sisteminde, yataklar arasında 3 m mesafe olacak şekilde dekara 308 fidan dikilmiştir.

Deneme deseni tesadüf blokları olup, 5 tekerrürlü, tekerrürde 15 ağaç olacak şekilde düzenlenmiştir. Her iki bahçede de damla sulama sistemi kullanılmıştır.

Deneme süresince her yıl ağaçlardan alınan meyve tartılmıştır. Meyve iriliğinin saptanmasında son iki yıl 25 meyveden ortalama meyve iriliği saptanmıştır.

M9 ancı üzerine aşılı Golden Delicious, Starking Delicious, Idared ve İmparatore çeşitlerinin yıllara göre dekara verim, verim ve verim gelişme ilişkileri ile gelişmeye ait ölçüler Çizelge 1,2,3,4' te verilmiştir.

Çizelge 1' den de görüldüğü üzere Enstitü bahçesinde kurulan denemede dekara 4 yıllık kümülatif verimler incelendiğinde Idared çeşidi 9799 kg ile ilk sırada yer alırken, onu 7623 kg ile Golden Delicious çeşidi izlemiştir. En düşük değerleri ise Starking Delicious ve Imparatoria çeşitleri vermiştir. Yetiştirici bahçesinde ise kümülatif verim bakımından Golden Delicious 6797,5 kg ile birinci sırada yer alırken onu 3538 kg ile Starking Delicious çeşidi izlemiştir.

1 cm² gövde kesit alanına düşen kümülatif verimler incelendiğinde ise, yetiştirici bahçesinde 1 cm² gövde kesit alanına düşen kümülatif verimin 1,67 kg/cm² ile Golden Delicious çeşidinde en yüksek olduğu, Starking Delicious çeşidinde ise 0,79 kg/cm² ile onun yarısı kadar olduğu saptanmıştır. Enstitü bahçesinde, 1 cm² gövde kesit alanına düşen kümülatif verim bakımından 2,80 kg/cm² ile Idared çeşidi en verimli bulunmuş ve onu 2,38 kg/cm² ile istatistiki olarak farksız olmasına rağmen İmparatore çeşidi izlemiştir. Starking Delicious ve Golden Delicious çeşitleri ise sırasıyla 2,02 kg/cm² ve 1,70 kg/cm² değerlerini vermişlerdir.

Çizelge 1. M9 anacı üzerine aşılı bazı elma çeşitlerinin gelişme ve verim

Her iki bahçede de gelişme ilişkileri incelendiğinde 1 m² taç alanına düşen kümülatif verim bakımından yetiştirici bahçesinde ilk sırayı Golden Delicious 11,998 kg/m² ile almış bunu 3,792 kg/m² ile Starking Delicious çeşidi takip etmiştir. Burada Starking Delicious çeşidinin taç alanına düşen kümülatif veriminin G. Delicious' un 1/3'i kadar olduğu görülmektedir. Enstitü bahçesinde ise 1 m² taç alanına düşen kümülatif verim sırasıyla Idared çeşidinde 19,92 kg/m², G. Delicious çeşidinde 14,80 kg/m², İmparatore çeşidinde 13,16 kg/m² ve S. Delicious çeşidinde ise 8,15 kg/m² olmuştur.

Gelişme-verim ilişkisini ortaya koyan 1m³ taç hacmine düşen kümülatif verimler Çizelge 3' te verilmiştir. Yetiştirici bahçesinde G. Delicious 10,71 kg/m³, S. Delicious ise 3.30 kg/m³ ürün vermişlerdir. Enstitü bahçesinde ise Idared çeşidi 15,37 kg/m³, İmparatore çeşidi 14,19 kg/m³, G. Delicious çeşidi 10,74 kg/m³ S.Delicious çeşidi ise 6,50 kg/m³ ürün vermişlerdir. Çeşitler arasında istatistiki açıdan fark bulunmuştur.

Çizelge 2. M9 anacı üzerine aşılı bazı elma çeşitlerinde taç genişliği, taç

Çizelge 3. M9 anacı üzerine aşılı bazı elma çeşitlerinde taç genişliği, taç

Tesadüfen alınan 25 meyvenin ortalama meyve irilikleri Çizelge 4'te gösterilmiştir. Yetiştirici bahçesinde S. Delicious çeşidi 220 gr. ortalama meyve ağılığı ve 79,88 mm ortalama meyve eni ile ilk sırada yer almıştır. G. Delicious çeşidi ise 196 gr. meyve ağırlığı ve 78,02 mm meyve eni ile 2. sırada yer almıştır. Enstitü bahçesinde meyve ağırlığı bakımından S. Delicious çeşidi 210 gr. ile ilk sırada yer alırken Idared çeşidi 176 gr ile en son sırada yer almıştır. Dikimin ilk yıllarında meyve iriliği ve rengi iyi olmasına karşılık ilerki yıllarda renk ve irilikte düşme görülebilmektedir.

Çizelge 4. Ortalama meyve irilik ve ağırlıkları

Sonuç olarak M9 üzerine aşılı çeşitlerle bölgemizde bahçe tesisleri yeni olmasına karşılık, çok hızlı bir şekilde artmaktadır. M9 üzerine aşılı çeşitlerle bahçe tesis edildiğinde dikimin ikinci yılından itibaren kaliteli ve bol meyve alınmaktadır. 3 sıralı sistemde dikim sıklığı arttıkça dekara meyve verimi artmaktadır. Ancak sıra arası mesafeler mevcut aletlere göre ayarlanarak 3- 3,5 m, sıra üzeri mesafelerinde 1-1,2 m olarak alınıp tek sıralı dikilmesi kültürel işlemlerin daha kolay yapılmasını sağlayacaktır.

1. Anonymus, 1996. Tarımsal Yapı ve Üretim. Başbakanlık DİE Yayınları,

                    Ankara

2. Öz, F., 1974. Yarı Bodur Elma Çeşitlerinin Özellikleri ve Yetiştiriciliği.

                    Bahçe Dergisi, 7(3-4):15-22. Yalova.

3. Öz, F.; G. Çelebioğlu, 1974. Marmara Bölgesi İçin Ümitvar Elma Çeşitleri.

                    Bahçe Dergisi, 7(3-4): 1-4. Yalova.

4. Kaşka, N., 1997. Türkiyede Elma Yetiştiriciliğinin Önemi, Sorunları ve

5. Barrit, H.B., 1992. Intesive Orchard Management. Good Fruit Grower,

                    Yakima, Washington, USA

6. Öz, F.; M. Burak; M. Büyükyılmaz; S. Özçelik; M.E. Ergun, 1993. Elma

                    Sık Dikim Denemesi. Sonuç Raporu. Yalova.

7. Tukey, H.B., 1964. Dwarfed Fruit Trees. The Macmillan Com. NY. USA.

                    562p.

8. Hutchinson, A., 1974. Rootstock for fruit trees. Horticultural Research

                    Institute of Ontario. Bull. No: 334. Toronto.

9. Teskey, B.J. and J.S. Shomaker, 1978. Tree Fruit Production 3 rd. Edition.

                    Av. Publishing Co.Inc. Westport Connecticut, USA 409 p.

10. Hartman, H.T.; D.E. Kester; F.T. Davies, 1990. Plant Propagation.

11. Büyükyılmaz, M. ve F. Öz, 1994. Yaprağını Döken Meyve Türlerinde

12. Parry, M.S. andN.Baird, 1971. Apple Rootstock Annual Report for 1971.

                    East Malling Res. Sta. Maidstone. Kent. UK. 35 p.

13. Westwood, M.N.; A.N. Roberts; N.D. Bjornstad, 1976. Influence of

In-Row Spacing of "Golden Delicious" and Starking Delicious" Apple on M9 Rootstock in Hedgrowers. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 101(3):309-311.

14. Arcbold, D.D.; G.R. Brown; P.L. Cornelius, 1987. Rootstocks and In-row

Spacing Effects on Growth and Yield of Spur Type "Delicious" and "Golden Delicious " Apple. 5.Amer. Soc. Hort.Sci. 112 (2): 219-222

15. Wertheim, S.J., 1970. The Training of the Selender Spindle of four Apple

Varieties. Bull no: 10 Proefstation voor de fruite elt, Wilhelmina drop, The Nederlands, 158 p.

16. Wertheim, S.J., 1981. High-Density Planting: Developmant and Current

Achievents in the Nederlands, Belgium and West Germany. Acta Horticulturae 114: 318-327.

17. Wertheim, S.J., 1986. Comparison Of Single-Row And Multirow Planting

18. Burak, M.; M.Büyükyılmaz; F.Öz, 1997. Granny Smith Elma Çeşidinin

19. Pamir, M. ve M.H. Öz, 1997. Bazı Elma Anaç-Çeşit Kombinasyonlarının

Erzincan Şartlarına Adaptasyonu Üzerine Araştırmalar. Yumuşak Çekirdekliler Sempozyumu. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yalova. 69-76 s.

20. Kaşka, N.; A.Küden; Ö. Sırış; H. Gülen, 1997. Elma Çeşit Denemeleri.

21. Mika, A.; A. Karawiec, 1995. Results Of Dense And High Density

Planting Of Dwarf And Semi-Dwarf Apple Trees. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, 96-100. Skierniewice, Poland.

22. Robinson, T.L., 1995. A Comparisonof orchard systems with "Empire" and

"Jonagold" on various rootstock in New York. Depertmant of Horticultural Sciences, New York State Agricultural Experiment Station, Cornell University, Geneva NY 14456, USA.

23. Castro, H.R. and R.O. Rodriguez, 1992. Study Of The Performance Of