Bu araştırmada elmaya anaç olarak kullanılan M9, MM106 ve MM111, ayva ve armuta anaç olarak kullanılan Quince A, erik , kayısı ve şeftaliye anaç olarak kullanılabilen Pixy, Marianna GF 8-1, Myrobalan B, Common Mussel, Marianna GF 31, Saint Julien 655-2 ile kiraz klon anaçlarından GM 61/1 ve GM 79' un odun çelikleriyla çoğaltım olanakları araştırılmıştır.

In this research the possibilities of vegetative propagation of M9, MM106, MM111, Quince A, Pixy, Marianna GF 8-1, Marianna GF 31, Myrobalan B, Common Mussel, Saint Julien 655-2, GM 61/1 and GM 79 which used as rootstocks for apples, pears, plums, apricots, peaches and cherries by hardwood cuttings were investigated.

Meyve ağaçlarının çelikle çoğaltılması gerek üreticileri, gerekse araştırıcıları uzun yıllar meşgul etmiştir. Başlangıçtan bugüne kadar köklenmesi kolay olan birkaç meyve türü dışında çelikle çoğaltmada başarılı olunamamıştır. Ancak 1930'lu yıllarda bitkisel hormonların bulunuşu, çelikle çoğaltma konusuna hız kazandırmış, bitkilerin hormon kullanımıyla köklendirilmesi mümkün olmuştur.

Çelikle çoğaltmada bir dal, bir kök veya bir yaprak ana bitkiden kesilmekte, uygun çevre koşullarında kök ve sürgün vermesi sağlanmaktadır. Bu şekilde oluşan bağımsız yeni birey ana bitkideki tüm özellikleri tümüyle taşımaktadır. Çelikle çoğaltma her dem yeşil, geniş ve iğne yapraklı bitki türlerinde olduğu kadar yaprak döken meyve ağaçlarının ve çalı türlerinin de en önemli ve pratik bir çoğaltma yöntemidir.

Bitki türlerinin çoğunun vegatatif üretimlerinde genellikle IAA, NAA, IBA gibi büyüme maddeleri yaygın olarak kullanılmaktadır (1,2,3). Fakat büyüme maddeleri her bitkiye çelikle üretim imkanı veren etkili maddeler değildirler. Bunlar yardımcı maddelerdir. Ancak çeliklerin köklenme sürelerini kısaltmada ve köklenme oranlarının yükseltilmesinde yardımcı rol oynamaktadırlar (3). Bununla birlikte bazı bitkiler büyüme düzenleyicilerle bile köklendirilememektedir (4).

Karbonhidrat içeriğinin çeliklerin köklenmesinde önemli faktör olduğu uzun zamandan beri tartışılmaktadır. Karbonhidratlarla muamele edilen çeliklerin daha iyi köklendiği bazı araştırıcılar tarafından ileri sürülmüştür (4,5). Karbonhidratlarla köklenme arasında olumlu bir ilişkinin olduğu da değişik çalışmalarda gösterilmiştir (6,7).

C/N oranının çeliklerin köklenmesinde önemli bir etmen olduğunu belirtmektedir. Araştırıcı yapmış olduğu çalışmalarda karbonhidrat düzeyinin yüksek, azot düzeyinin düşük olması durumunda çeliklerde daha iyi köklenmenin olduğunu saptamıştır. Buna karşın aşırı derecede azot noksanlığının çeliklerde köklenmeyi azalttığını da gözlemiştir (8).

Anatomik yapının, özellikle floem ve korteks arasındaki sürekli sklarenkima halkasının köklenme için bir engel oluşturabileceği ileri sürülmektedir (9). Böyle bir yapının kolay köklenenlerde sürekli olmadığı halde zor köklenenlerde sürekli olduğu zeytin çelikleriyle yapılan çalışmalarda gösterilmiştir.

Hedera helix'in çelikleriyle yaptığı bir çalışmada geniş liflere sahip olgun gövde çeliklerinin genellikle zor köklendiğini fakat az lifli veya lifsiz genç gövdelerin kolay köklendiğini saptamıştır. Araştırıcı primer ve sekonder floem öz ışını parankima hücreleri, lif ve taş hücreleri gibi yapılar tarafından engellenmeyen bitkilerde çelikle üretimin daha kolay, aksi durumlarda ise daha zor olacağını belirtmektedir (10).

İki farklı bölgeden aldıkları 13 şeftali çeşidinin yarı odun çeliklerinde başarılı bir köklenme elde etmişlerdir. Köklenme oranı IBA uygulaması ve tabanda yara açılması ile artmıştır. Çelikler 2500 ppm IBA çözeltisinde 0, 1500 ve 3000 ppm IBA uygulamasına göre daha yüksek oranda bir köklenme olduğunu tespit etmişlerdir (11).

Mayıs-Ağustos ayları arasında 22 şeftali çeşidinden yeşil ve yarı odun çelikleri alınmış ve bunların köklenmeleri üzerine IBA, IAA' nın etkilerini incelemişlerdir. Her iki hormon konsantrasyonları 0, 500, 1000, ve 2000 ppm olarak alınmıştır. IBA uygulamalarında % 77'ye, IAA uygulamalarında da % 82 'ye ulaşan oranlarda köklenme elde edilmiştir(12).

Mazzart F-12/1' in yeşil çelikle köklendirme yüzdesini artırabilmek için yapılan bir çalışmada değişik çelik alma zamanı, büyüme düzenleyici maddelerin değişik konsantrasyonları ve değişik köklendirme ortamlarını denemiş ve elde edilen sonuçlara göre Yalova için en iyi çelik alma zamanını 15-20 mayıs olarak tespit etmişlerdir. Araştırıcılar köklenmeyi artırabilmek için en iyi uygulama konsantrasyonunun sırasıyla 4000 ppm IBA + 1000 ppm Atonik, 3000 ppm IBA + 500 ppm Atonik ve 2000 ppm IBA olduğunu saptamış, köklenme ortamları arasında önemli bir fark bulunmadığı halde, çalışma kolaylığı bakımından perliti tavsiye etmişlerdir. Çalışma süresince köklenme ortamının ısısının önemli olduğu ve 21 ^oC' den aşağı düşmemesi gerektiği de belirtilmiştir (13).

Mist altında erik çeşitlerinin köklenmesi üzerine IBA' in etkisini araştırmış, 10 Temmuzda Santa Roza kültür eriklerimden alınan yarı odun çeliklerinin 1500-6000 ppm IBA konsantrasyonlarında 1 dak. bekletilerek sisleme ünitesinde, 1:4 toprak kum karışımına dikilmesi durumunda 6000 ppm IBA konsantrasyonunda % 100 köklenme 3000 ppm IBA konsantrasyonunda % 87; kontrollerde ise % 40 köklenme elde edildiğini belirtmişlerdir(14).

Temmuz 1984 'te 4 erik anacında alınan çelikleri 2000 ppm IBA' da 3 sn. bekleterek 4-6 ^oC' de 3 gün süreyle katlamaya almış, daha sonra köklendirme ortamına dikilen çeliklerde IBA uygulaması yapılmıştır. Köklenme %'sinin Myrabolan B, Myrabolan 29C, Myrabolan 2265 ve Marianna 2624'te sırasıyla % 3, % 50, % 18 ve % 75' lerden % 45, % 95, % 55 ve % 85' lere çıktığını saptamıştır. Katlama yapılmayan çeliklerde IBA uygulamasının köklenmeyi artırdığı da belirlenmiştir. Ayrıca Marianna 2624' ün çeliklerini dip kısımdan 5-10 cm yaralamak, kabuk kaldırmaya oranla kök oluşumunda daha etkili bulunmuştur (15).

Bu araştırma Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü serasında ve arazisinde 1996-1997 yıllarında yürütülmüştür. Araştırmada bitkisel materyal olarak elma anaçlarından M9, MM106 ve MM111; şeftali, erik ve kayısıya anaç olarak kullanılan Pixy, Marianna GF 8-1, Myrabolan B, Marianna GF 31, Common Mussel, Saint Julien 655-2 kullanılmış ve bu anaçlar serada ve dış ortamda köklendirme çalışmalarına tabi tutulmuştur. Kiraz anaçlarından GM 61/1 ve GM 79 yeterli çeliği olmadığından sadece sera içine dikilebilmiştir.

Köklendirme çalışmalarında 5-7 mm kalınlığında 25 cm uzunluğunda iyi gelişmiş yıllık sürgünlerden alınan odun çelikleri kullanılmıştır. Dikimden önce çelikler taban kısmının her iki tarafından 1,5-2 cm çizilerek yaralanmıştır. Bu şekilde hazırlanan çelikler 2500 ppm IBA ile 5 sn. muamele edilmiş ve daha sonra 2/3'ü ortam içinde olacak şekilde dikilmiştir.

Deneme her tekerrürde 25 çelik olacak şekilde 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Çelik dikim tarihi, daha önce yapılan çalışmalardan alınan bilgiler ışığında Kasım ayında dikilmiştir. Ancak GM 61/1 ve GM 79 çeklikleri yetersiz olduklarından dış ortama dikilememişler, öte yandan GM 61/1'de her tekerrürde 15 çelik, GM 79' da ise her tekerrürde 6 çelik dikilebilmiştir. Dikimden 1 yıl sonra köklenen çeliklerin boyları ölçülerek ortalama boyları (cm) ve ortalama çapları (mm) tespit edilmiştir.

Elma klon anaçlarından stoolbed'te kolay köklenebilen M9, MM106 ve MM111 anaçlarının odun çeliklerinin köklenme oranları Çizelge 1'de görülmektedir. Çeliklerin köklenme oranları incelendiğinde en iyi köklenmenin (% 95) MM106 odun çeliklerinin sera içindeki toprak+perlit ortamına dikilen çeliklerden elde edildiği, aynı çeliğin arazi koşullarında % 72 ile iyi bir köklenme gösterdiği; MM111 çeliklerinin serada toprak+perlit ortamında % 60, arazi koşullarında % 52 oranında köklendiği saptanmıştır. M9 odun çeliklerinin ise sera içi ve dışında çok düşük köklenme yüzdesine sahip olduğu görülmektedir.

Kökler, çeliğin toprak içindeki boğumlardan homojen olarak çıkmakla birlikte, çizilerek yara açılan kısımlardan daha çok kök çıktığı görülmüştür. Bu durum MacKenzie ve ark.(17) bulguları ile uyum içindedir. Armut ve ayvada anaç olarak kullanılan Quince A çeliklerinin her iki ortamda sırası ile % 88-96 oranında iyi derecede köklendiği görülmüştür.

Erik, şeftali ve kayısı anacı olarak kullanılan Marianna GF 31, Marianna GF 8-1, Common Mussel, Myrabolan B ve bodur bir anaç olan Pixy anaçları Çizelge 1'inde incelenmesiyle görülebileceği gibi oldukça iyi köklenirken, en az köklenme oranı Saint Julien 655-2' de görülmüştür. Özellikle Pixy anacı stoolbed sisteminde köklenmemektedir. Pixy anacının odun çelikleriyle % 96 gibi yüksek oranda köklenmesi fidan üreticilerinin pratikte uygulayabileceği çoğaltma metodudur. Bu durum Kofler ve ark. (16)' nın bulguları ile uyum içindedir.

Çizelge 1. Değişik ortamlarda farklı anaçların köklenme durumlar

Çizelge 1' den de izlenebileceği gibi ortamlar arasında köklenme oranı farkı MM106 dışında birbirine yakın çıkmakla birlikte sera ortamında daha fazla köklenme meydana gelmiştir. Bu durum toprak sıcaklığının sera içinde biraz daha fazla olmasının yanında perlitin daha iyi bir köklendirme ortamı olmasından kaynaklanmaktadır.

Bu çalışma sonucunda elma anaçlarından en iyi köklenen sera içinde, perlit ortamında MM106 olmuş, bunu MM111 anacı izlemiştir. Armut ve ayvaya anaç olarak kullanılan Qince A klon anacının her iki ortamda da iyi köklendiği tespit edilmiştir. Erik klon anaçlarının Saint Julien 655/2 dışında her iki ortamda da iyi köklendikleri, kiraz klon anaçlarından GM 61/1' in de çok iyi köklendiği tespit edilmiştir.

Bu anaçların fidanlıkta hızlı ve bol miktarda üretilebilmeleri için sıra üzeri 50-100 cm, sıra arası 3 m olan çelik damızlıkları kurulması önerilebilir.